Wieś Sumin podobnie jak Babalice i Sędzice powstała na miejscu wytrzebionych w XIV wieku lasów. O budzie do zwózki siana w Suminie pisze w swoim rozporządzeniu w roku 1435 Paweł von Russdorf wielki mistrz krzyżacki (Moczydlowska, 1993). W roku 1570 musiała być zniszczona lub pusta bo jej nazwa nie występuje w Księdze poboru palatynatu chełmińskiego (Baranowski, 1911).
Najstarszy zapis świadczący o bytności Tadajewskich w Suminie (dawne nazwy: Wückerdorf, Summin) to zapis z parafii w Lipinkach o ślubie Andreasa (Andrzeja) Tadajewskiego (linia 1) z Zuzanną Słupską z Sumina w 1757 roku. Andrzej, związany z Goryniem węzłem rodzinnym zmarł tamże w 1775 roku, mieszkał we wsi Konojady. Ponieważ w zapisach chrztów występują tylko żony Barbara i Elizabeth to albo Zuzanna była drugą żoną Andrzeja i zmarła bezpotomnie albo Zuzanna i Elizabeth to ta sama osoba. Andrzej chrzci, w kościele sąsiedniej parafii w Lembargu, trójkę dzieci: Martin (12.11.1753), Adalbert (29.03.1761) i Marianna (15.01.1764).
W pobliskiej wsi Ciche Paul Tadajewski (z Buka Góralskiego z linii 40) w 1749 roku znalazł też swoją drugą żonę Mariannę Domżal. Świadkiem na tym ślubie w Lipinkach był inny Paul Tadajewski, najprawdopodobniej ojciec pana młodego (szacunkowa data jego urodzin około 1700 roku). Paul w Lembargu chrzci ośmioro swych dzieci. Pierwsze – Adalbert (Wojciech) w 4.04.1745 roku ostatnie córkę (imię zostało pomyłkowo ominięte w zapisie) w 15.01.1766. Paul – mieszkaniec wsi Buk Góralski (w 1745 roku był karczmarzem i zapewne dodatkowo w 1752 roku był sołtysem w tej wsi) jest wymieniony w Lustracji Województw Prus Królewskich z 1765 roku (Dygdała, 2007). Dzierżawił gospodarstwo rolne, będące własnością królewską, o powierzchni 61 morgów płacąc 36/18 złotych pruskich czynszu. W momencie spisu posiadał: 2 woły, 3 konie, 2 krowy i 2 jałówki. Nie mógł w tym czasie już prowadzić karczmy bo było by to wymienione w „Lustracji”. Ponieważ zapisy metrykalne w parafii Lembarg zaczynają się w roku 1679 i żaden Tadajewski nie jest notowany w wcześniejszych lustracjach a pierwszy zapis z nazwiskiem Tadajewski pochodzi z roku 1745 więc początków linii 40 należy szukać gdzie indziej. Możliwe, że w Jabłonowie lub Wrockach. Zarówno Paul jak i Andrzej nie są wymienieni w Kontributionskataster w 1772 roku. Paul zapewne już wtedy nie żył a Andrzej przeniósł się do Gorynia, gdzie zmarł w 1775 roku.
Inny Paul Tadajewski (linia 32) występuje w zapisach parafii w nieodległym Jabłonowie Pomorskim, gdzie z żoną Magdaleną chrzczą dzieci: Rosa (Rosalia) urodzona 1.09.1746 i Bibiana, Barbara urodzona 4.12.1747 roku.
W Jabłonowie (od 1639 do 1773 roku wieś kościelna zakonu Jezuitów z Grudziądza) mieszkali jeszcze rolnik Jacob Tadajewski (najprawdopodobniej syn Paula) z żoną Cathariną Osiecką (pogrzeb ich dziecka 30.01.1778, a także zapis w Kontributionskataster) oraz Thomas Tadajewski z żona Gertrudis (chrzest córki Hedwig w 29.10.1753; chrzest syna Franciszka 2.08.1759; jego pogrzeb 27.04.1761 a także zgon samego Thomasa w kwietniu 1760). Chociaż pruski kataster z 1772 wymienia w Jabłonowie 18 chłopów-gospodarzy, w tym Jakuba Tadajewskiego (uprawiał 15 morgów ziemi, posiadał 2 konie, 3 owce i jedną świnię), to po kasacie zakonu wieś podupadła i w roku 1785 miała ich już tylko sześciu (Drążek, 2005). Jest możliwym, że nie było wśród nich Jakuba gdyż nie występuje już w zapisach parafialnych. Paul z Jabłonowa (linia 32) wydaje się że był kuzynem Jakuba z Rywałdu (linia 29) i Paula i Andrzeja z Buka Góralskiego i Konojadów (linia 40).
W bliskim Rywałdzie (dziś Rywałdzik) mieszkał Jacob Tadajewski (linia 29) z żoną Cathariną Brzeską, którzy w kościele w Plowenz (Płowęż) wzięli ślub (29.01.1745) oraz chrzcili swoje dzieci: Mathias (6.02.1749), Joseph (13.03.1751), Franciszek (7.10.1753), Catharina (9.11.1775), Marianna (30.03.1757), Adalbertus (Wojciech) (11.04.1760), Laurentius (Wawrzyniec) (8.08.1764) i Brigitta (1765). Jedynie ich pierwsze dziecko Catharina zostało ochrzczone w Lembargu (9.11.1745). Wtedy mieszkali we wsi Buk Góralski a chrzestną była Marianna Tadaiewska – żona Paula). Sekwencja dat wskazuje, że Paul z Buka, Andreas z Konjadów i Jacob z Rywałdu mogą być rodzeństwem. Drugi Paul i Thomas z Jabłonowa oraz Mathias z Nowej Wsi także mogli być braćmi i zarazem kuzynami Tadajewskich z linii 40 i 29. Luka w księgach parafii Płowęż od 1705 do 1747 nie pozwala na potwierdzenie tej hipotezy. Jacob (Jakub) był dzierżawcą gospodarstwa i 2 włók ziemi będących własnością biskupstwa chełmińskiego. Wsie Płowęż i Rywałd były własnością biskupstwa. Szczegółowy opis jego gospodarstwa jak i ciążące na nim powinności w tym wysokość czynszu są zawarte w „Inwentarzu dóbr biskupstwa chełmińskiego” z roku 1759 (Mienicki, 1959). Żaden Tadajewski z Rywałdu nie jest wymieniony w „Inwentarzach dóbr biskupstwa chełmińskiego z lat 1646, 1676 oraz 1723-1747”. Potwierdza to hipotezę, że Jakub może być bratem Paula z Buka i do Rywałdu przybył po roku 1745 (chrzest córki Cathariny) i po 1747 objął dzierżawę kościelnego gospodarstwa .
Najstarsze zapisy świadczące o obecności Tadajewskich w Prusach Królewskich znaleziono w Wrockach, Dąbrówce Królewskiej, Górznie (Gurzno) i Nieżywięci. Są to w większości miejscowości leżące w jej południowej części, najbliższej Ziemi Dobrzyńskiej. I tak w roku 1702 i 1703 Gasparo Tadaiewski (linia 34) jest świadkiem kilku ślubów. Najprawdopodobniej jego żona Lucia zmarła 3 marca 1764 roku jako, jak mówi zapis, „plus minus 70 letnia kobieta”. Jego synem był zapewne Thomas Tadaiewski zmarły w styczniu 1738 roku a wnukiem Franciszek Tadajewski wymieniony w Kontributionskataster i występujący w zapisach chrztów i zgonów sześciorga jego dzieci. Gasparo Tadaiewski (urodzony przed 1686 rokiem) oraz Lucas Tadajewski (urodzony w 1679 i zmarły 2.12.1739 we wsi Małki w parafii Wrocki) są najstarszymi Tadajewskimi, których pobyt w Prusach Królewskich jest udokumentowany zapisami ksiąg kościelnych.
We wsi Dąbrówka Królewska (parafia Gruta) według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego w roku 1747 Jan Gruszyński podkomorzy królewski i starosta rogoziński oddał w dzierżawę część włók „ośmiu emifiteutom” w tym Franciszkowi Tadajewskiemu. Każdy dzierżawca trzymał mniej więcej włókę i kilka mórg roli do mniejszych potrzeb w gospodarstwie. Mieli wspólnie niewielki borek brzozowy i 43 mórg torfiska. Oprócz czynszu, w nieznanej wysokości, odrabiali szarwark (z uprzężą: 28 dni orali, 18 dni mierzwę wywozili; bez uprzęży: 45 dni kosą, 57 dni sierpem i 45 dni grabiami robili) w Małej Dąbrówce (Annaberg) (Chlebowski, 1892). Chociaż ksiegi parafialne w kościele w Grucie zaczynają się w roku 1747 brak, w osiemnastowiecznych zapisach, jakiegokolwiek śladu obecności Tadajewskich.
W 1772 roku pruski Kontributionskataster wymienia jeszcze: Jakoba w Kaszczorku koło Torunia, Nicolasa w Rodzonym (parafia Płonne), Simona w Kowalewie Pomorskim i Woytcck w Rumunkach (później włączonych do wsi Nieżywięć). Istnienie wszystkich tych Tadajewskich potwierdzono w kościelnych zapisach metrycznych. W parafii Łążyn 25.08.1748 roku urodziła się Maryanna Tadajeska córka Jakoba i Małgorzaty. Jest to zapewne Jacob z pruskiego spisu, gdyż Kaszczorek jest w niewielkiej odleglości od Łążyna i zapewne należał dawno do tej parafii
W Suminie, w późniejszym okresie, mieszkały także: w 1846 Rosalia Karska z domu Tadajewska z linii 29 (chrzest córki Marianny 12.01.1846) oraz w 1849 Margaretha Tadajewska (ślub z Janem Klimkiem w 7.01.1849), a w sąsiednich Kuczwałach w 1845 roku Anna Tabaczyńska z domu Tadajewska ( chrzest córki Marianny 9.11.1845). W Kuczwałach (Conradswalde) mieszkali jeszcze dwaj inni Tadajewscy (linie 11/12 i 13) z rodzinami: Franz (jego ślub z Marianne Jeleniewską w 1838 roku) i Józef (śluby z Marianne Ukrzewską w 1848 i Anną Macholz [Śledziewską] w 1853 roku). W Suminie w 1885 roku mieszkał murarz Johann Tadajewski (linia 1) syn Ludwika (kuzyn Michaela) z żoną Anną Osmańską (urodzenie córki Franciszki w 2.09.1885 roku). Jan i Anna z córką wyemigrowali do USA. Anna z córką, rodzeństwem i rodzicami wcześniej w 1887, a Jan zapewnie później bo w 1889 roku. Mieszkali, wg 1910 US Census, w Milwaukee, Ward 13 w Wisconsin. Franciszka w 22 stycznia 1902 poślubiła w Milwaukee Bolesława Wiśniewskiego (*12.12.1877) emigranta z zaboru rosyjskiego. Jan zmarł 1 maja 1915 a Anna 19 lipca 1948. Ich nagrobek znajduje się na cmentarzu Holly Cross w Milwaukee.
W Suminie mieszkały także córki Ludwika Marianna Suchodolska i Catharina Słupska (wszyscy z linii 1). Grób Marianny Suchodolskiej do dziś istnieje na cmentarzu przykościelnym w Lipinkach.
Krotoszyny, Piotrowice a później i inne wsie z parafii Szwarcenowo zasiedlili Tadajewscy zarówno z linii 1 (Goryń) jak i 29 (Rywałdzik) dopiero w ostatniej dekadzie 1at 1700-tnych. Poza Pawłem z Buku Góralskiego żadnego Tadajewskiego nie notuje, bardzo dokładna, lustracja dóbr królewskich z 1765 roku.
Istniejące w obecnej postaci gospodarstwo rolne w Suminie zostało, według ustnego przekazu, kupione przez Michaela (Michała) Tadajewskiego w 1890 roku od brata ojca żony …?...Kotłowskiego.
Michał podobnie jak jego troje rodzeństwa (Theodorus, Anna, Marianna) urodził się w Gorin (Guhringen, Goryń - Prusy), gdzie mieszkali jego rodzice. Miejscem urodzenia pozostałych dzieci od roku 1851 było już Gross Peterwitz (Petrowice, Piotrowice Wielkie - Prusy). Wydaje się jednak, że ta zmiana miejsca zamieszkania była tylko wynikiem zmian organizacyjno-terytorialnych wsi. Przyczyną były gwałtowne zmiany w rolnictwie dokonujące się w Prusach w połowie XIX wieku. Według Kruka (2004), w tym czasie dokonano nowego podziału i rozdziału gruntów tak, aby rolnicy nie mieli ziemi ornej, pastwisk i lasów w różnych, oddalonych od siebie miejscach. Wytyczano wtedy wiele nowych gospodarstw poza wioskami czyli na tzw. wybudowaniach. Potwierdza to zapis urodzenia pierwszego dziecka Michaela i Anny Kotłowskiej – Leonharda, gdzie ich miejsce zamieszkania w dokumencie z USC Gross Peterwitz podano „Abbau Gross Peterwitz” tzn. wybudowania Gross Peterwitz.
Na przełomie XVIII i XIX wieku w Goryniu mieszkało mniej niż 10% ludności polskiej (Monografia). Ciekawym jest to, że chociaż tereny te objęty były pierwszym zaborem pruskim (rok 1772) to jeszcze długo (prawie do połowy lat 1800) w zapisach kościelnych funkcjonowały polskie nazwy miejscowości i polskie imiona ludzi.
W nieodległym Suminie, w tym czasie, mieszkali już brat Michała: Mathias (Maciej) – kowal i ciotka Agatha, Henrietta Karaś. Także ich, urodzeni w Guhringen, stryj Ludwig i ciotka Rosalia Karaś mieszkali w Lipinkach. Odwiedzając ich Michał, tam musiał poznać swoją przyszłą żonę Annę Kotłowską - mieszkankę Sumina. Siostra Michała – Marianna wyszła za mąż w 1772 roku za Johana Kotłowskiego (możliwe, że najstarszego brata Anny Kotłowskiej) z Gross Balowken (Bałówki Wielkie).
Brat Michała: Maciej (Mateusz) do Sumina przeniósł się z Piotrowic około roku 1880. Nie występuje w rejestrach ślubów parafii w Lipinkach choć ślub cywilny zarejestrowano w 20.10.1879 roku w Buczku (możliwe dlatego, że matka żony była protestantką). Istnieją natomiast wpisy w rejestrze chrztów tej parafii trojga z dziesięciorga dzieci Macieja (Mateusza) to jest Leona z 1881, Moniki z 1883 i Heleny z 1884 (także wpisy o pogrzebach Moniki w 1884 i Heleny w 1888 roku). Maciej (Mateusz) z Sumina przeniósł się później do Krotoszyn, gdzie miał kuźnię (już nie istnieje) naprzeciwko gospodarstwa p. Ciskowskich. Groby Macieja i jego żony Anny z d. Tatulińska znajdują się na cmentarzu w Krotoszynach (grób Anny kamienny, Macieja ziemny). W Krotoszynach mieszkał też początkowo ich brat Florian chrzcząc w Szwarcenowie swoje dzieci Jana (1888), Ottylię (1890) i Helenę (1892), tę ostatnią chowając tam w 1893 roku. Grób Floriana i jego żony Teofilii z d. Walter znajduje się na cmentarzu w Cichem.
Trzeci brat Michała - Piotr pozostał w Piotrowicach gdzie w 1876 roku pojął za żonę Mariannę Kowalską ze Szwarcenowa (Schwarzenau). Ochrzcił i pochował w Szwarcenowie córkę Franciszkę (1880-1888) oraz chrzcił syna Jana w 1883 roku.. Następne dwie córki, zmarłe w dzieciństwie, pochowano w Biskupcu (groby już nie zachowane). Drugi syn Franciszek urodzony w 1892 r. został zapewne ochrzczony w Biskupcu. Niestety nie zachowały się (pożar) z tego okresu ani księgi kościelne z Biskupca ani księgi cywilne z Biskupca, Piotrowic i Słupnicy (Stangenwalde). Grób żony Piotra Marianny znajduje się na cmentarzu w Krotoszynach. Grób Piotra (zmarł 9.08.1932 roku w Fitowie) nie zachował się do dzisiaj. O rolniku Tadajewskim z Piotrowic aktywnym działaczu plebiscytowym jest wzmianka w monografii „Iława z dziejów miasta i powiatu”. Także w „Der Amtsbezirk Gross Peterwitz” Holgara Knoblaucha pisze się o Tadajewskim, który w plebiscycie głosował za Polską. Jego gospodarstwo jako jedyne z wójtostwa Gross Peterwitz zostało włączone do Polski, lecz tylko do 1927 roku, kiedy to nastąpiło ponowne włączenie tego gospodarstwa do Prus.
Brak jakichkolwiek danych o dalszych losach potomków stryja Michaela (krawca z Gorynia i później Krotoszyn) oraz stryja Augusta, który mieszkał w Lipinkach z matką Margarethe z domu Dembek sv. Hejka (August w 1878 roku zgłosił jej śmierć). Pozostali bracia Michała zmarli jako dzieci oprócz Teodora i Augusta. Teodor - ułan Ostpreussisches Ulanen-Regiment Nr. 8 zmarł 4.08.1866 w lazarecie w Prerau, Mächren (Czechy). Choć wojska pruskie stoczyły w Prerau 15 lipca 1866 roku dużą bitwę z wojskami saksońskimi to Teodor, jak wielu innych, zmarł w lazarecie na cholerę. August służąc w wojsku, zmarł w 1878 roku w lazarecie garnizonowym w Gdańsku.
Gospodarstwo Michała sąsiadowało granicznie od wschodu z dużym majątkiem rolnym – Babalice (Babalitz), które podobnie jak i Bielice były własnością Polaka Jackowskiego. Po tragicznej śmierci Michała w 1905 roku (utopił się na bagnie) gospodarstwo prowadziła Anna z niepełnoletnimi dziećmi. Po jej śmierci w 1920 roku przejął je syn Walerian. Oprócz gospodarstwa rolnego rodzina posiadała także restaurację z salę taneczną w Suminie, gdzie koncentrowało się życie społeczne wsi (Gajewski, 2016).
W czasie II Wojny Światowej gospodarstwo przymusowo odebrano i przekazano osadnikowi o nazwisku Sztum (Niemiec z Besarabii). Jako przymusowi robotnicy pracowali wtedy w gospodarstwie dwaj Polacy z Sumina (jeden o nazwisku Turek). Walerian Tadajewski z żoną Leonią w tym czasie mieszkali w pobliżu w Piotrowicach (możliwe, że u stryja). Niemiec, powołany pod koniec wojny do wojska, zginął na wojnie. Jego żona opuściła gospodarstwo przed nadejściem frontu i zostało ono ponownie przejęte przez rodzinę.
Najstarszy syn Waleriana Aleksander w czasie wojny, wcielony przymusowo do Wermachtu, przeszedł na zachodzie na stronę aliantów i później walczył w armii generała Andersa, także pod Monte Casino. Maksymilian po przejściu przez obóz pracy w Iławie (od lipca 1941 do maja 1944) został także w 23.05.1944 roku wcielony do Wermachtu. (przydział - 590 batalion, 84 regiment grenadierów). Ranny w rękę w okolicach Lidzbarka Warmińskiego w dniu 5 luty 1945 od 16 lutego do 14 sierpnia 1945 przebywał w wojskowych lazaretach najpierw w Grőmitz. Koniec wojny zastał go w szpitalu w Lubece. Brunon, wzięty przymusowo z zaprzęgiem konnym do ewakuacji Niemców w 1945 roku, zaginął bez wieści.
Rodzice Waleriana (Anna i Michał) oraz ich pierwszy syn Leon byli pochowani na starym cmentarzu w Lipinkach ale groby nie zachowały się do obecnych czasów. Ich syn Jan był pochowany w Szwarcenowie (grobu brak). Groby Waleriana i Leonii z domu Górna oraz ich syna Teodora (Henryka), jego żony Ludwiki z domu Dreszler oraz wnuka Eugeniusza znajdują się na nowym cmentarzu w Lipinkach.
Gospodarstwo - dobrze prowadzone, w latach 50-tych, było zasobne (dużo koni, bydła), wyposażone w rzadkie wtedy na wsi maszyny rolnicze (młockarnia, diesel do napędu itp.). Zatrudniało stałą i dorywczą pomoc (robotnicy rolni). Było ono wtedy też częstym miejscem wakacyjnych pobytów wszystkich wnucząt.
Po śmierci Waleriana gospodarstwo przejął jego najmłodszy syn Teodor (Henryk) Tadajewski (żona Ludwika Dreszler) a następnie po nim najstarszy syn Teodora - Grzegorz (żona Marianna Golubska). Murowany dom mieszkalny istnieje od czasów przedwojennych. Data budowy nieznana. Stara, kryta słomą stodoła spłonęła w 1957 r. i na jej miejscu postawiono nową.. Oborę na murowaną przebudowano w 1947 r. a budynek chlewni w 1953 r.
Piśmiennictwo