Już w XIII i XIV wieku kolonizacja wylewała się na tereny Prus szeroką ławą z Ziemi Chełmińskiej (a pośrednio z Kujaw), szczególnie po eksterminacji przez krzyżaków ludności pruskiej i posuwała się na północ praktycznie aż do wieku XX (Wojciechowski, 1945). Sprzyjały jej lepsze warunki osadnicze w opustoszałych Prusach. W połowie XVI wieku, po ostatniej wojnie polsko – krzyżackiej, z terenów ziem: Chełmińskiej, Dobrzyńskiej i Michałowskiej napłynęło tak dużo Polaków, że w Iławie domagali się oni nabożeństw w języku polskim, polskiego kaznodziei i nauczyciela (Achremczyk, 2005).
Po rozbiorach w zaborze pruskim istniały dużo lepsze warunki dla rozwoju rolnictwa niż w zaborze rosyjskim. Lepsza opieka prawna nad chłopem, ograniczenie pańszczyzny i powinności chłopskich stwarzały dobry klimat dla osadnictwa w Prusach. W zaborze rosyjskim masowe wywłaszczenia, zamiana szlachty czynszowej w chłopów, zupełny brak praw chłopów równający się niewoli, były z pewnością czynnikami skłaniającymi do porzucania starych miejsc zamieszkania.
21 czerwca 1830 roku Rząd Narodowy powołał pospolite ruszenie. Podstawową jego formacją miało być pospolite ruszenie parafii złożone z strzelców, kosynierów i kawalerii. Wobec oporu Skrzyneckiego, braku broni i żywności, zarządzenie o powołaniu pospolitego ruszenia ograniczono organizując partyzantkę lokalną. W Płockim, Kujawach działały takie oddziały partyzanckie atakując prawe skrzydło armii Dybicza. Po upadku powstania, uchodząc przed wojskami rosyjskimi Pahlena i Paskiewicza, wojska polskie pod dowództwem Rybińskiego w sile 20.219 powstańców przekroczyły granicę pruską pod Szczutowem i Górznem (5 października 1831) i złożyły broń (Tokarz, 1930).
Kierunek odwrotu wojsk przebiegał przez okolice siedlisk rodzinnych. Po kwarantannie w Brodnicy (cholera w Królestwie Polskim i kordon sanitarny na całej długości granicy pruskiej), licznych upokorzeniach, biciu kijami, gwałtem zmuszania do powrotu i skorzystania z carskiej amnestii z grudnia 1831, część powstańców zapędzono do robót fortecznych w Grudziądzu i Gdańsku (Praca zbiorowa; Achremczyk, 2005). Rodziny powstańców albo podążyły za uchodzącymi wojskami, albo zostały ściągnięte później w rejon Grudziądza.
W Diecezji Chełmińskiej, na terenie zamkniętym miastami: Górzno - Golub - Brodnica – Nieżywięć - Grudziądz - Biskupiec, jak wykazują zapisy ksiąg parafialnych, mieszkali już dużo wcześniej Tadajewscy - potomkowie wcześniejszych kolonizatorów. W Jabłonowie, Płowęży, Lipinkach i w Szwarcenowie Tadajewscy figurują od początku najstarszych zapisów parafialnych. Także bliżej Ziemi Dobrzyńskiej w Golubiu, Górznie, Wrockach, Nieżywięci i Kowalewie. Ponad to, biorąc pod uwagę ich liczną obecność na terenach przygranicznych Prus Królewskich, można domniemywać, że mieszkali też wcześniej w południowej części Prus Książęcych w Diecezji Pomezańskiej a szczególnie w „worku” wrzynającym się w głąb Diecezji Chełmińskiej. Dopiero w 2006 roku po przebadaniu mikrofilmów (z archiwum mormonów) z ksiąg ewangelickiej parafii w Freystadt (Kisielice) udało się to potwierdzić. Księgi tej parafii prowadzone były od roku 1725 i już z tego roku istnieje pierwszy zapis dotyczący Tadajewskich. Jest to zapis ślubu Anny Tadejewskiej z George Czołba.
W pruskim Kontributionskataster z roku 1772/73 sporządzonym dla celów podatkowych tylko dla terenów objętych I rozbiorem (nowe terytoria z częścią Ziemi Dobrzyńskiej, Prusami Królewskimi i Warmią a nie obejmował „starych” Prus Książęcych) figuruje ośmiu Tadajewskich (bracia Jacob i Mathias z Rywałdu z linii 29, Jacob z Kaszczorka, Nicolaus z Rodzonego z linii 36, bracia Simon z Kowalewa i Woyteck z Rumunek z linii 37, Franz z Górzna z linii 34 i Jacob z Jabłonowa z linii 32). Spis nakazany przez Fryderyka Wielkiego dotyczył tylko właścicieli domów, chociaż w szczegółach ujmował także: statystycznie żonę, liczbę dorosłych mężczyzn w domu, liczbę dzieci do i ponad 12 lat, liczbę pracowników najemnych. Z tych ośmiu Tadajewskich, po przebadaniu ksiąg kościelnych, potwierdzono istnienie siedmiu. Jedynie brak ksiąg z tego okresu w Kaszczorku nie pozwolił znaleźć Jacoba. Późniejsze zapisy nie notują już tam Tadajewskich, więc zmienili oni miejsce swego pobytu lub zmarli bezpotomnie.
Pierwsi Tadajewscy przenieśli się z Ziemi Dobrzyńskiej na północ najprawdopodobniej już w XVI, XVII lub XVIII wieku. Po epidemii dżumy w 1625 r. i walkach polsko - szweckich w latach 1626-1629, które niosły śmierć i spustoszenie, na Ziemi Dobrzyńskiej pozostało dosłownie 10% ludności (Grzybowski i in., 1994). Kolejny nawrót zarazy w 1713 roku i klęska nieurodzaju w latach 1714 i 1715 dopełniły obraz klęski tej części Polski. Leżące odłogiem i pozarastane chwastami, a niejednokrotnie nawet młodym lasem, pola jeszcze przez długie lata były trudne do ponownego zagospodarowania (Gałkowski, Grążawski, 2006). Prawie wyludnione tereny zajmowali, zaproszeni przez polskich panów, zachodnioeuropejscy protestanci. Pierwszymi byli holenderscy menonici znający się na osuszaniu gruntów. Osadzani głównie na terenach bagnistych osuszoną ziemię mogli uprawiać dla siebie za czynsz dzierżawny. Za menonitami przyszli luteranie, którzy z czasem tych pierwszych zdominowali.
Tadajewo w tych czasach było już w większości ewangelickie (Żbikowski, 2003). Brak zapisów z Tadajewa w księgach kościelnych parafii Strzygi w XVIII wieku oraz w pruskim Kontributionskataster świadczy, że Tadajewscy już całkowicie opuścili Tadajewo (utracili lub sprzedali majątki ?). Zamieszkują jeszcze w pobliskich wioskach Ziemi Dobrzyńskiej zarówno tych objętych I zborem pruskim (Rodzone, Płonne, Kicka w parafii Płonne), jak i tych których nie objął I zabór (Półwięsk Duży w parafii Radziki, Strzygi i Wólka w parafii Strzygi, Gulbiny w parafii Trąbin, Rypałki w parafii Rypin i w Rumunkach Chlebowa i Karnkowa w parafii Karnkowo). Najstarsze znalezione zapisy kościelne w Ziemi Dobrzyńskej to: w parafii Rypin w roku 1685 zapis o chrzestnej w Pręczkach w parafii Rogowo Katarzynie Tadejowskiej oraz chrzest Katarzyny Tadajewskiej w parafii Trąbin w 1754 roku..
Mój najstarszy, znany mi, przodek z bezpośredniej linii Matthias (Maciej) Tadajewski urodzony około 1690 - 1700 roku (data wyliczona, miejsce jego urodzin, urodzin jego żony Cathariny, jego siostr Anny i Anastazji i dwóch z trzech znanych z imienia ich synów (Mathiasa, Andreasa) nieznane), przybył do Prus, albo bezpośrednio z Ziemi Dobrzyńskiej albo z jakiejś innej lokalizacji (np. Nieżywięć, Górzno, Gruta, Wrocki) i osiedlił się w Gorin (Goringen, Goryń) na pewno przed rokiem 1725. Potwierdza to ślub siostry Anny z Georgem Czołba zawarty w 1725 roku (to rok początku zapisów metrycznych ewangelickiej parafii w Freystadt (Kisielice)), uczestnictwo we chrzcie Jacoba Czułby w 1731 roku przez Anastazję i zgon żony Cathariny w 1732 roku. Niewykluczone też, że Mathias, Andreas lub nawet jego ojciec czy dziad urodzili się w Goryniu. Nie sposób z uwagi na brak pisemnych zapisów to ustalić.
Kolejne urodzenia jego wnuków (od roku 1756 do 1771) z małżeństwa jego syna też Matthiasa (* przed 1725) i Cathariny Rach notowane w księgach ewangelickiej parafii w Freystadt stawiają sprawę wyznania moich przodków.
Najbliższy Goryniowi kościół katolicki znajdował się w Schwenten (Święte) i należał do diecezji chełmińskiej (Prusy Królewskie). Kościół ten prowadził zapisy metrykalne od założenia w 1733 roku, lecz miejscowość Gorin, podobnie jak Wałdowo, Donowo, Podlasek, Słupnica, Kisielice, pojawia się w zapisach tej parafii dopiero w końcu 1820 roku i to na początku z dopiskiem, że są „z poza parafii” lub nawet „in Prussia”. Świadczy to niezbicie, że miejscowości te leżały w obrębie Prus właściwych (Książęcych) i należały do jakiejś (jeśli w ogóle była taka, bo nie udało się tego potwierdzić) parafii katolickiej diecezji pomezańskiej.
Diecezja pomezańska została powołana do życia 28 lipca 1243 roku decyzją legata papieskiego Wilhelma z Modeny. Od założenia jej granicą od południowego zachodu były rzeki Wisla i Osa. Od początku XIV wieku powiekszono ją o pas ziemi między Osą i Drwęcą w okolicach Nowego Miasta i dalej na północ koło Kisielic oraz Iławy. Ten stan rzeczy trwał aż do XVI wieku (Achremczyk, 2006).
Bulla papieska „De Salute Animorum” z 16.07.1821 znacznie rozszerzyła obszar diecezji chełmińskiej, kosztem diecazjipomezańskiej, włączając do niej Susz, Iławę, Ostródę aż po Morąg. Stąd nowe wsie (w tym Goryń) doszły do parafii w Świętem. Według Chlebowskiego (1892) najbliższy stary kościół katolicki w diecezji pomezańskiej był w Suszu, ale tylko do 1574 roku, kiedy to całe biskupstwo pomezańskie przeszło na luteranizm. Katolicy, w tym okresie, mają w Suszu tylko stację misyjną należącą do dekanatu lubawskiego.
Wydaje się więc, że moi przodkowie nie musieli być ewangelikami. Mogli być katolikami a jedynie z konieczności (granica) korzystali z ewangelickiego kościoła. Swobodę przekraczania granicy Prus praktycznie uniemożliwił, ustanowiony we wrześniu 1770 roku przez Fryderyka II pod pretekstem zarazy, kordon sanitarny, który odciął województwa pomorskie i malborskie od Rzeczypospolitej (Mietz, Pakulski, 1989). W zapisach ewangelickich parafii w Gross Leistenau (Lisnowo) i Bischofswerde (Biskupiec Pomorski) nie ma Tadajewskich chociaż, bez wątpliwości, mieszkali na terenie tych parafii. Nie ma co prawda jasnego stwierdzenia wyznania w zapisach z Freystadt tak jak to jest czasami widoczne w księgach katolickich. Musiała chyba jednak funkcjonować dawniej jakaś współpraca czy też wymienność w posługach kościelnych bo w XVIII wiecznych zapisach parafii katolickich w Lembargu, Płowęży i Brodnicy figurują osoby określane wyraźnie jako ewangelicy, którzy korzystali z kościoła katolickiego (chrzty, śluby).
Mój przodek w III pokoleniu Adam Tadajewski urodzony w 1757 roku i ochrzczony w ewangelickim kościele na pewno był katolikiem. Świadczy o tym wyraźny zapis o wyznaniu przy ślubie jego córki Marii w Sędzicach (parafia Lipinki - 28.11.1815), pogrzeb jego drugiej żony Cathariny w 1824 roku (pierwsza żona Maria Kilian zmarła w roku 1807) i jego samego w 1836 na cmentarzu katolickim w Świętem.
W katolickich dokumentach kościelnych dotyczących Adama w rubryce zawód figuruje wieloznaczny w języku łacińskim zapis „colonus” (osadnik, wolny chłop, rolnik, gospodarz, wolny dzierżawca) sugerujący, że skądś przybył i zajmował się rolnictwem. Podobne zapisy dotyczą jego syna Thomasa i wnuka Mathiasa. Gorin był wtedy wsią czynszową i w 1789 roku liczył 59 domów. W pruskim Kontibutionskataster z lat 1772/1773 brak zapisów z Gorynia co dodatkowo potwierdza, że był on poza ówczesną granica Polski.
Adam, z uwagi na wcześniejsze od daty 1830/1831 osiedlenie się w Prusach, nie mógł brać udziału w Powstaniu Listopadowym. Także z uwagi na jego wiek (66 lat) jest to mało prawdopodobne. Jego syn Thomas też nie mógł być powstańcem, gdyż urodził się w 1783 roku w Goryniu.
Tak więc przekaz ustny dotyczący udziału „moich” Tadajewskich w Powstaniu Listopadowym na terenie Ziemi Dobrzyńskiej nie znajduje potwierdzenia w faktach. Dotyczyć musi innych, dalej spokrewnionych Tadajewskich lub tylko Kujawskich. W Brodnicy (Strasburg), miejsca kwarantanny powstańców, w latach 1832 do 1856 archiwum mormonów notuje siedem zapisów urodzeń Tadajewskich w trzech rodzinach. Co ciekawe jeden dotyczy rodziny wyznania ewangelicko-luterańskiego. Tę wiarę też, zapewne po ślubach z ewangelikami, braćmi Michaelem i Mathiasem Karkau, wyznawała Anna Thadajewska z Gorynia – siostra Thomasa. Jest ona notowana (śluby, urodzenia dzieci) w zapisach ewangelickiej parafii w Freystadt (Kisielice) już po roku 1820. Na tę wiarę mogła przejść też, chociaż była ochrzczona w katolickim kościele w Płowęży, Caroline Tadaiewska z linii 31 (chrzest i zgon nieślubnego dziecka w Freystadt).
W dawnych województwach: toruńskim, olsztyńskim, elbląskim, gdańskim i bydgoskim obecnie mieszkają przedstawiciele kilku gałęzi rodziny Tadajewskich nie znających już stopnia pokrewieństwa miedzy sobą.
Na terenie pierwotnego miejsca bytowania żyją do tej pory (w Suradówku, Gulbinach, Balinie, Rypinie i okolicy) potomkowie przodka lub przodków (linie: 23, 36 , 41 i 42), którzy tam pozostali.
W zapisach parafiach Rypin, Strzygi z końca XVIII i początku XIX wieku figurują:
Paul Tadajewski & Katarzyna Ziółkowska (ślub 10.11.1789 w Tadajewie),
Jan Tadajewski & Maryanna Tadajewska mieszkali w Strzygach (chrzty i zgony dzieci z lat 1798-1806), Marcin Tadajewski ze Strzyg syn Jana, ( zgon córki Maryanny z 25.01.1828 i świadek na ślubie siostry Józefy z 19.09.1828, Jan Tadajewski & Rosalia Klonowska z Wólki (chrzest syna Jakuba z 29.07.1827) (linia 41). W samym Tadajewie brak zapisów świadczących o obecności Tadajewskich.
W parafii Radziki we wsi Wąpielsk w 1840 roku mieszkała Katarzyna Witkowska zd. Tadajewska z dziećmi (także linia 41).
W parafii Radomin mieszkali Adam i Katarzyna Tadajewscy z dziećmi (Jadwiga,* przed 1769 i +5.03.1772; Marianna, *5.09.1773: bliźnięta Michał i Jadwiga, *26.09.1776).
W parafii Rogowo mieszkał Wawrzyniec Tadaiewski z żonami; Zuzanną, poślubioną w 17.02.1793 roku i Józefą i dziećmi (linia 42). Jest on zapewne potomkiem szlachcica zagrodowego Wojciecha Tadajewskiego notowanego we wsi Piskorczyn w roku 1673.
W parafii Ruże mieszkali Felicjan i Anna Tadajewscy (urodziny syna Mikołaja w dniu 18.12.1689).
Oprócz tego w parafiach Płonne, Trąbin, Karnkowo i Radomin, w XVIII i XIX wieku, żyła cała linia potomków Mikołaja z Rodzonego (1772/1773 Kontributions kataster i linie 36 i 23.
W USA mieszka obecnie wiele osób o nazwisku Tadajewski. Są to w większości potomkowie XIX wiecznych emigrantów z różnych okresów. Pochodzą oni z terenów zaboru rosyjskiego, w tym z terenu Ziemi Dobrzyńskiej, jak i z terenów zaboru pruskiego. Są też znane przypadki reemigracji z Niemiec.
Tadajewscy trafili też do Ameryki Południowej. Przynajmniej trzy rodziny wyemigrowały do Brazylii w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku.
W Niemczech także mieszka wiele osób noszących nazwisko Tadajewski. Są to zarówno potomkowie emigrantów z końca XIX wieku jak i emigracja późniejszej daty.
Tadajewscy w innych krajach europejskich (Dania, Francja, Anglia, Szwecja) to w większości młoda powojenna emigracja z Polski lub reemigracja z Niemiec.
Od 1138 roku wchodziła w skład dzielnicy mazowieckiej, która otrzymał Bolesław Kędzierzawy. Po bezpotomnej śmierci jego syna Leszka dostała się w ręce Kazimierza Sprawiedliwego, który mając dwóch synów Leszka Białego i Konrada przekazał ją młodszemu Konradowi. Następnie była ona posiadłością książąt kujawskich (W roku 1228 Konrad Mazowiecki nadał ją kawalerom szpitala Maryi Jerozolimskiej zwanych krzyżakami (Gawarecki, 1825). . Jako odrębne Księstwo Dobrzyńskie występuje już w 1300 roku pod panowaniem Siemowita – brata (późniejszego króla Polski) Władysława Łokietka. W 1327 roku Ziemię Dobrzyńską przejął od dotychczasowego księcia Władysława w zamian za ziemię łęczycką Władysław Łokietek i Księstwo Dobrzyńskie zostało tym sposobem włączone bezpośrednio do Korony. Najeżdżana przez Litwinów (1286 i 1323) oraz krzyżaków kilkakrotnie (1329-1343, 1392-1404, 1409-1411) wchodziła w skład Państwa Zakonnego. Mimo wieloletnich starań kolejnych królów polskich, dopiero po zwycięstwie w bitwie pod Grunwaldem w 1411 roku, Ziemia Dobrzyńska wróciła do Korony i uzyskała status odrębnej ziemi z własnymi sądami, sejmikami i urzędami. Zagrabiona przez Prusy w II rozbiorze (1793). Od 1807 roku wchodziła w skład Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku Królestwa Polskiego.
Piśmiennictwo
1. Achremczyk Stanisław – Iława dzieje miasta. Wydawnictwo Wers, 2005.
2. Achremczyk Stanisław – Iława 1305-2005 siedemset lat dziejów. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn, 2006.
3. Bogucki A. – Powiat rypiński w średniowieczu. Szkice rypińskie. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Naukowe. Bydgoszcz, 1967, str. 80-82.
4. Chlebowski Bronisław – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Druk „Wieku” Warszawa 1892.
5. Drefs R. – Kataster kontrybucyjny Prus Królewskich z 1772/1773. http://www.odessa3.org/collections/land/wprussia/link/introp.html
6. Gałkowski P., K. Grążawski – Strzygi w ziemi dobrzyńskiej (monografia wsi i parafii). Brodnica, Osiek, Rypin 2006.
7. Gawarecki Wincenty, Hipolit – Opis topograficzno-historyczny Ziemi Dobrzyńskiej. Wyd. Karol Kulig, Płock, 1825 str. 1-158.
8. Grzybowski Michał, Andrzej Mietz, Jan Pakulski i Marian Pawlak - Osiek Rypiński dzieje parafii i gminy. Osiek Rypiński - Toruń, 1994.
9. Mietz Andrzej, Pakulski Jan – Górzno. Zarys dziejów. Toruńskie Towarzystwo Kultury, Toruń 1989, str. 82.
10. Monografia - Iława z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze, Olsztyn, 1972.
11. Praca zbiorowa - Polska jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chwili obecnej. Księgarnia Trzaski, Ewerta i Michalskiego. Warszawa.
12. Praca zbiorowa – Diecezja chełmińska. Zarys historyczno – statystyczny. Wydawnictwo Kurii Biskupiej „Pielgrzym”, Pelplin, 1928.
13. Riva Alfredo Lienhard – Katalog herbów Kantonu Ticione. Szwajcarskie Towarzystwo Heraldyczne, 1945.
14. Tokarz Wacław - Wojna Polsko-Rosyjska 1830 i 1831. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa, 1930.
15. Wojciechowski Zygmunt - Polska-Niemcy dziesięć wieków zmagania. Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, Poznań, 1945.
16. Żbikowski Zbigniew - Szkoła od Manna. Polityka nr 40/2003.